زانوی ضربدری، که در علم پزشکی با عنوان ژنو والگوم (Genu Valgum) شناخته می‌شود، وضعیتی است که در آن زانوها به هم نزدیک شده، در حالی که هردو مچ پا از یکدیگر فاصله می‌گیرند. این حالت می‌تواند ظاهری نامتعارف به پاها ببخشد و بر نحوه راه رفتن فرد تأثیر بگذارد. در ادامه این مطلب از فیزیوتراپی راحیل به تشریح عارضه زانوی ضربدری و مباحث حول آن می‌پردازیم.
زانوی ضربدری چیست؟
زانوی ضربدری به وضعیتی گفته می‌شود که در آن انحراف زانوها به سمت بیرون بدن دیده می‌شود. هنگامی که فرد مبتلا به این عارضه می‌ایستد و زانوهای خود را کنار هم قرار می‌دهد و فاصله‌ای مشهود بین دو مچ پا، به وضوح قابل مشاهده است. این فاصله در موارد شدید می‌تواند به ۸ سانتی‌متر یا بیشتر برسد. زانوی ضربدری معمولاً هر دو پا را درگیر می‌کند (دو طرفه)، اما گاهی اوقات ممکن است فقط در یک پا مشاهده شود.
زانوی ضربدری
علل بروز زانوی ضربدری
دلایلی که سبب بروز زانوی ضربدری می‌شوند را می‌توان به دو دسته اصلی فیزیولوژیک (طبیعی در روند رشد) و پاتولوژیک (ناشی از بیماری یا آسیب) تقسیم کرد.
زانوی ضربدری فیزیولوژیک(طبیعی در روند رشد)
همانطور که ذکر شد، این نوع شایع‌ترین شکل در کودکان خردسال است و بخشی طبیعی از رشد محسوب می‌شود که معمولاً خود به خود اصلاح می‌گردد.
زانوی ضربدری پاتولوژیک(ناشی از بیماری یا آسیب)
این حالت می‌تواند در هر سنی رخ دهد و ناشی از عوامل مختلفی باشد. برخی از مهم‌ترین علل پاتولوژیک را در ادامه مورد بررسی قرار می‌دهیم.
1. بیماری‌های استخوانی
بیماری‌هایی مانند راشیتیسم (نرمی استخوان) که ناشی از کمبود شدید ویتامین D و کلسیم است، در این دسته قرار می‌گیرند. این کمبود می‌تواند منجر به ناهنجاری در رشد استخوان‌ها شود.
2. آسیب‌ها
شکستگی‌هایی که به درستی جوش نمی‌خورند یا آسیب به صفحه رشد در نزدیکی زانو می‌تواند منجر به رشد نامتقارن و ایجاد انحراف شود. صفحه رشد، ناحیه‌ای در انتهای استخوان‌های بلند که مسئول رشد طولی استخوان است.
3. عفونت‌ها
عفونت استخوان یا مفصل زانو می‌تواند به ساختارهای استخوانی یا صفحه رشد آسیب برساند.
4. تومورها
تومورهای خوش‌خیم یا بدخیم استخوانی در ناحیه زانو می‌توانند باعث تغییر شکل استخوان شود.
5. بیماری التهابی مفاصل
بیماری‌های التهابی مفاصل مانند آرتریت روماتوئید یا آرتروز (استئوآرتریت) می‌توانند باعث تخریب مفصل و تغییر راستای زانو شوند. در این شرایط، فیزیوتراپی برای آرتروز نقش مهمی در کاهش درد، بهبود حرکت و پیشگیری از پیشرفت ناهنجاری‌های زانو دارد.
6. چاقی و اضافه وزن
وزن اضافی فشار مضاعفی بر مفاصل زانو وارد می‌کند و می‌تواند باعث تشدید انحراف زانو یا جلوگیری از اصلاح طبیعی آن شود.
7. ژنتیک و سندرم‌های مادرزادی
برخی اختلالات ژنتیکی یا سندرم‌های مادرزادی می‌توانند با ناهنجاری‌های اسکلتی از جمله زانوی ضربدری همراه باشند.
8. صافی کف پا
صافی شدید کف پا می‌تواند بر راستای کل اندام تحتانی تأثیر گذاشته و با زانوی ضربدری مرتبط باشد. در این موارد، فیزیوتراپی صافی کف پا می‌تواند به اصلاح راستای پا و کاهش فشار روی زانو کمک کند.
9. کوتاهی عضلات
کوتاهی برخی عضلات، مانند عضله ران، می‌تواند در ایجاد یا تشدید این وضعیت نقش داشته باشد.
10. عادات نشستن نامناسب
نشستن به حالت W یا قورباغه‌ای در کودکان می‌تواند به مرور زمان بر راستای زانوها تأثیر بگذارد.
علائم و نشانه‌های زانوی ضربدری
بارزترین نشانه زانوی ضربدری، نزدیک شدن زانوها به یکدیگر و فاصله گرفتن مچ پاها در هنگام ایستادن است. در ادامه به دیگر نشانه‌های این عارضه می‌پردازیم.
- درد زانو: به‌خصوص در قسمت داخلی یا خارجی زانو، یا پشت کشکک.
- درد لگن: به دلیل تغییر در راستای اندام تحتانی.
- درد مچ پا و ساق پا: ناشی از فشار نامناسب و تلاش برای جبران انحراف زانو.
الگوی راه رفتن غیرطبیعی
افراد مبتلا ممکن است برای جلوگیری از برخورد زانوها، پاهای خود را هنگام راه رفتن به سمت بیرون بچرخانند (راه رفتن دورانی)
کاهش دامنه حرکتی
محدودیت در حرکت، به‌ویژه در مفصل لگن.
بی‌ثباتی زانو
احساس ناپایداری یا “خالی کردن” زانو.
سایش نامتقارن کفش
قسمت داخلی کف کفش‌ها سریع‌تر ساییده می‌شود.
مشکلات کشکک
به دلیل قرارگیری نامناسب زانو و مچ پا در افراد با این نوع عارضه، کشکک زانو ممکن است به درستی در شیار خود حرکت نکند که در بلند مدت سبب نرمی غضروف کشکک یا نیمه دررفتگی کشکک خواهدشد.
درمان زانوی ضربدری
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
همانطور که گفته شد، زانوی ضربدری خفیف در کودکان ۲ تا ۵ ساله معمولاً نگران‌کننده نیست. با این حال، در شرایط زیر مراجعه به پزشک متخصص ارتوپدی یا طب فیزیکی و توانبخشی ضروری است:
- اگر زانوی ضربدری قبل از ۲ سالگی ظاهر شود.
- اگر زانوی ضربدری بعد از سن ۷ یا ۸ سالگی همچنان ادامه داشته باشد یا تشدید شود.
- اگر انحراف در یک پا بیشتر از پای دیگر باشد.
- اگر طول پاها متفاوت به نظر برسد.
تشخیص زانوی ضربدری
تشخیص عارضه زانوی ضربدری معمولاً با گرفتن شرح حال کامل پزشکی، خانوادگی و انجام معاینه فیزیکی آغاز می‌شود. پزشک موارد زیر را بررسی می‌کند:
ارزیابی راستای پاها
در حالت ایستاده، پزشک به هم‌راستایی زانوها و مچ پاها دقت می‌کند و فاصله بین قوزک‌های داخلی را اندازه‌گیری می‌نماید.
بررسی الگوی راه رفتن
نحوه راه رفتن و دویدن بیمار برای شناسایی هرگونه الگوی غیرطبیعی ارزیابی می‌شود.
اندازه‌گیری دامنه حرکتی
دامنه حرکتی مفاصل زانو و لگن بررسی می‌شود.
ارزیابی طول پاها
برای اطمینان از عدم وجود اختلاف طول قابل توجه بین دوپا این تمرین انجام خواهدشد.
بررسی سایش کفش‌ها
الگوی سایش کفش‌ها می‌تواند اطلاعاتی در مورد نحوه توزیع وزن ارائه دهد.
ارزیابی وضعیت زانو و کشکک
در صورت شک به زانوی ضربدری یا برای ارزیابی شدت انحراف، ممکن است از تصویربرداری‌های زیر استفاده شود:
- عکس رادیوگرافی (X-ray)
- اسکن EOS
- MRI
روش‌های درمان زانوی ضربدری
رویکرد درمانی به علت عارضه، سن بیمار، شدت انحراف و وجود علائمی مانند درد یا مشکل در راه رفتن، بستگی دارد.
درمان غیرجراحی
در بسیاری از موارد، به‌ویژه در کودکان با زانوی ضربدری فیزیولوژیک یا موارد خفیف تا متوسط، درمان‌های غیرجراحی مؤثر هستند:
تحت نظر گرفتن
در کودکان خردسال که انحراف خفیف و بدون درد دارند، معمولاً فقط پیگیری منظم توسط پزشک و تحت نظر گرفتن وضعیت کافی است، زیرا احتمال اصلاح خود به خودی بالا است.
درمان بیماری زمینه‌ای
اگر زانوی ضربدری ناشی از یک بیماری مانند راشیتیسم باشد، درمان آن بیماری با تجویز مکمل‌هایی مانند ویتامین D و کلسیم، در اولویت قرار دارد و می‌تواند به بهبود راستای پاها کمک کند. در صورت وجود بیماری‌های دیگر مانند آرتریت، درمان مناسب آن بیماری انجام می‌شود.
کاهش وزن
در افراد دارای اضافه وزن یا چاقی، کاهش وزن از طریق رژیم غذایی مناسب و ورزش، فشار روی زانوها را کاهش داده و می‌تواند به بهبود علائم و جلوگیری از پیشرفت انحراف کمک کند.
فیزیوتراپی و حرکات اصلاحی
این بخش یکی از مهم‌ترین جنبه‌های درمان غیرجراحی است. فیزیوتراپیست با ارزیابی دقیق وضعیت بیمار، برنامه‌ای شامل تمرین‌های تقویتی، حرکات کششی و تمرینات تعادلی و بهبود الگوی راه رفتن را به بیمار ارائه می‌دهند. درمان زانو پرانتزی با فیزیوتراپی می‌تواند به اصلاح راستای زانو، کاهش درد و بهبود عملکرد روزمره کمک کند.
استفاده از کفی کفش برای درمان زانوی ضربدری
کفی طبی
کفی‌های مخصوصی که داخل کفش قرار می‌گیرند، می‌توانند به اصلاح وضعیت کف پا و توزیع بهتر فشار کمک کنند. این کفی‌ها به‌خصوص در مواردی که صافی کف پا با زانوی ضربدری همراه است، مفید خواهد بود.
زانوبند
در برخی موارد، به‌خصوص در کودکان در حال رشد، ممکن است پزشک استفاده از بریس‌های شبانه یا زانوبندهای مخصوص را برای هدایت رشد استخوان در جهت صحیح توصیه کند. این بریس‌ها با اعمال فشار ملایم و مداوم، به اصلاح تدریجی انحراف کمک می‌کنند.
درمان به کمک جراحی
جراحی معمولاً برای موارد شدید زانوی ضربدری که به درمان‌های غیرجراحی پاسخ نداده‌اند، یا در مواردی که انحراف باعث درد قابل توجه، اختلال عملکردی شدید یا پیشرفت سریع می‌شود، در نظر گرفته می‌شود. نوع جراحی به سن بیمار و محل اصلی انحراف بستگی دارد.
جراحی برای کودکان
جراحی برای بزرگسالان
این جراحی برای نوجوانانی که رشدشان کامل شده و بزرگسالان کاربرد دارد. در این حالت، جراح استخوان ران را در محل انحراف برش داده، زاویه آن را اصلاح کرده و سپس استخوان را در وضعیت جدید با استفاده از پیچ و پلاک‌های فلزی ثابت می‌کند.
تعویض مفصل زانو
در موارد بسیار نادر و در بزرگسالانی که زانوی ضربدری شدید باعثدرد ناتوان‌کننده شده است، ممکن است تعویض کامل مفصل زانو لازم باشد.
- پس از جراحی، دوره توانبخشی با فیزیوتراپی برای بازیابی قدرت عضلانی، دامنه حرکتی و عملکرد طبیعی زانو ضروری است.
عوارض زانوی ضربدری
اگر زانوی ضربدری شدید باشد یا درمان نشود، می‌تواند منجر به عوارضی شود:
- درد مزمن: درد مداوم در زانو، لگن یا مچ پا.
- ساییدگی مفاصل: افزایش فشار بر قسمت خارجی مفصل زانو، خطر ساییدگی مفاصل را در سنین پایین‌تر افزایش می‌دهد.
- مشکلات کشکک: افزایش خطر دررفتگی یا نیمه دررفتگی کشکک.
- اختلال در راه رفتن و فعالیت: محدودیت در فعالیت‌های ورزشی و روزمره.
- آسیب به سایر مفاصل: فشار نامناسب می‌تواند به مفاصل لگن و مچ پا نیز آسیب برساند.
- ظاهر نامطلوب: نارضایتی فرد از ظاهر پاهای خود.
زانوی ضربدری در مقابل زانوی سالم
خلاصه نهایی
زانوی ضربدری وضعیتی است که با نزدیکی زانوها و فاصله گرفتن دو مچ‌پا مشخص می‌شود. این عارضه، اغلب در کودکان یک پدیده رشدی طبیعی و گذرا است، اما می‌تواند ناشی از بیماری زمینه‌ای نیز باشد که منجر به درد و مشکلات عملکردی خواهدشد. تشخیص زانوی ضربدری از طریق معاینه بالینی و تصویربرداری انجام شده و انتخاب روش درمانی مناسب نیز بر اساس سن، علت و شدت انتخاب می‌شود. درمان زانوی ضربدری در سنین پایین‌تر، نتایج بهتری در اصلاح کامل انحراف دارد، اما در بزرگسالی نیز گزینه‌های درمانی مؤثری وجود دارد.
سوالات متداول در مورد زانوی ضربدری
پای ضربدری تا چه سنی قابل درمان است؟
درمان این عارضه محدودیت سنی ندارد اما نوع درمانی که در سنین مختلف استفاده می‌شود،متفاوت است. زانوی ضربدری در کودکان معمولاٌ به صورت خودبه‌خودی درمان شده اما در بزرگسالان و در کودکانی که نوع شدیدی از این عارضه را تجربه می‌کنند، از درمان‌های غیرتهاجمی و در موارد نادر از جراحی استفاده خواهدشد. به صورت کلی، هرچه سن پایین‌تر باشد، این عارضه راحت‌تر درمان خواهد شد.
آیا زانوی ضربدری همیشه نیاز به درمان دارد؟
خیر، زانوی ضربدری فیزیولوژیک در بسیاری از کودکان بخشی طبیعی از رشد است و خود به خود تا سن ۷-۸ سالگی اصلاح می‌شود و نیازی به درمان ندارد. درمان تنها در مواردی که انحراف شدید باشد، پس از این سنین باقی بماند، پیشرفت کند، یا باعث درد و مشکل در عملکرد شود، لازم است.
آیا ورزش می‌تواند زانوی ضربدری را بدتر کند؟
برخی ورزش‌ها با فشار زیاد یا حرکات چرخشی روی زانو ممکن است در صورت وجود انحراف شدید، علائم را تشدید کنند. اما به طور کلی، ورزش‌های مناسب و حرکات اصلاحی تحت نظر متخصص، بخش مهمی از درمان هستند و به تقویت عضلات و بهبود وضعیت کمک می‌کنند. مشاوره با پزشک یا فیزیوتراپیست در مورد ورزش‌های مناسب ضروری است.
