گرفتگی یا اسپاسم عضلانی، تجربه‌ای ناخوشایند و دردناک از انقباض غیرارادی و ناگهانی عضلات است که می‌تواند فعالیت‌های روزمره را مختل کند. این پدیده، از یک پرش خفیف پلک تا گرفتگی شدید عضلات پا در نیمه‌شب، طیف وسیعی را در بر می‌گیرد و تقریباً همه‌ی افراد حداقل یک‌بار آن را تجربه کرده‌اند. اما تفاوت گرفتگی عضله و اسپاسم چیست؟
در این مطلب، فیزیوتراپی راحیل به بررسی تفاوت‌های بین این دو می‌پردازیم تا شما بتوانید بهتر علائم را تشخیص دهید و راهکارهای مناسب برای پیشگیری و درمان را بشناسید.
اسپاسم و گرفتگی عضله؛ تعریف و تفاوت‌های ظریف
در بسیاری از متون و حتی در گفتگوهای روزمره، اصطلاحات اسپاسم عضلانی و گرفتگی عضلات به جای یکدیگر استفاده می‌شوند و اغلب به یک پدیده واحد اشاره دارند: انقباض غیرارادی، ناگهانی و گاهی دردناک یک یا چند عضله که عضله قادر به شل شدن نیست. این انقباضات می‌توانند از چند ثانیه تا پانزده دقیقه یا حتی بیشتر طول بکشند و شدت آن‌ها از یک ناراحتی خفیف تا درد فلج‌کننده متغیر است.
گرفتگی در ماهیچه‌های بالا تنه بدن
با این حال، اگر بخواهیم نگاهی دقیق‌تر داشته باشیم، «اسپاسم» می‌تواند به هر نوع انقباض غیرارادی عضله اطلاق شود، حتی اگر کوتاه و بدون درد باشد، مانند پرش پلک. در مقابل، «گرفتگی» معمولاً به اسپاسم‌های پایدارتر و دردناک‌تری اشاره دارد که عضله در حالت انقباض باقی می‌ماند و به سختی شل می‌شود. با این وجود، از آنجایی که منابع ارائه‌شده این دو واژه را مترادف در نظر گرفته‌اند، در این مقاله نیز عموماً به همین شیوه به کار خواهند رفت و به بررسی جامع این پدیده، علل، انواع، درمان و پیشگیری از آن خواهیم پرداخت.
چرا عضلات دچار گرفتگی می‌شوند؟
علل بروز اسپاسم و گرفتگی عضلات بسیار متنوع هستند و می‌توان آن‌ها را به دو دسته کلی تقسیم کرد: دلایل رایج که اغلب با سبک زندگی و فعالیت‌های روزمره مرتبطند و دلایل زمینه‌ای که ناشی از بیماری‌ها یا شرایط پزشکی خاص هستند.
1. دلایل رایج گرفتگی عضلات
این دسته از علل معمولاً جدی نیستند و با اقدامات ساده قابل کنترل یا پیشگیری هستند:
استفاده بیش از حد از عضلات و خستگی
فعالیت بدنی شدید، ورزش‌های سنگین یا طولانی‌مدت، به‌ویژه بدون آمادگی کافی، می‌تواند منجر به خستگی و تخلیه انرژی عضلات و در نتیجه گرفتگی شود. یک علت گرفتگی عضلات ران پا، همین خستگی و فشار بیش از حد بر عضلات است. شروع یک فعالیت بدنی جدید نیز می‌تواند عضلات ناآماده را دچار اسپاسم کند.
کم‌آبی بدن
از دست دادن مایعات و الکترولیت‌ها، به‌خصوص در هوای گرم یا حین فعالیت بدنی، تعادل طبیعی بدن را بر هم زده و عملکرد عضلات را مختل می‌کند.
عدم تعادل الکترولیت‌ها
سطوح پایین مواد معدنی مهمی مانند پتاسیم، کلسیم و منیزیم در خون می‌تواند منجر به تحریک‌پذیری بیشتر اعصاب و عضلات و بروز اسپاسم شود.
افزایش سن
با بالا رفتن سن، توده عضلانی کاهش یافته و فشار بیشتری بر عضلات باقیمانده وارد می‌شود که می‌تواند آن‌ها را مستعد گرفتگی کند.
بارداری
تغییرات هورمونی، فشار روی اعصاب و عروق، و کاهش سطح برخی الکترولیت‌ها در دوران بارداری، به‌ویژه در سه‌ماهه آخر، احتمال گرفتگی عضلات را افزایش می‌دهد. حدود ۳۰٪ خانم‌های باردار این عارضه را تجربه می‌کنند.
استرس و فشار عصبی
تنش‌های روحی و اضطراب می‌توانند منجر به انقباض ناخودآگاه و طولانی‌مدت عضلات و در نهایت اسپاسم شوند.
وضعیت نامناسب بدن
نشستن یا خوابیدن در وضعیت‌های نادرست برای مدت طولانی، یا ثابت نگه داشتن گردن و سایر اعضا در یک حالت، می‌تواند به عضلات فشار آورده و باعث گرفتگی شود.
عدم تحرک و سفتی عضلات
عدم فعالیت و کشش کافی عضلات می‌تواند منجر به گره‌های عضلانی و افزایش احتمال اسپاسم شود.
هوای بسیار گرم یا سرد
تغییرات ناگهانی دما می‌تواند به‌طور موقت سفتی و اسپاسم عضلات را تشدید کند.
گرفتگی در عضلات دست
2. بیماری‌ها و شرایط پزشکی مرتبط
گاهی اوقات، گرفتگی‌های مکرر یا شدید عضلانی می‌توانند نشانه‌ای از یک بیماری یا مشکل زمینه‌ای باشند:
اختلالات سیستم عصبی
بیماری‌هایی مانند پارکینسون، ام‌اس، بیماری نورون حرکتی، کزاز، آسیب‌های نخاعی که نیازمند فیزیوتراپی آسیب نخاعی هستند، رادیکولوپاتی (تحت فشار قرار گرفتن ریشه عصب) و نوروپاتی محیطی می‌توانند با اسپاسم‌های عضلانی همراه باشند.
اختلالات عضلانی
برخی بیماری‌های عضلانی بر شل شدن عضلات پس از انقباض تاثیر گذاشته و باعث گرفتگی می‌شوند.
بیماری‌های قلبی-عروقی
مشکلات گردش خون مانند بیماری‌های وریدی و فشار خون بالا می‌توانند خون‌رسانی به عضلات را کاهش داده و منجر به اسپاسم شوند. درد ناگهانی شانه چپ، به‌ویژه اگر با علائمی چون درد قفسه سینه، تنگی نفس و سرگیجه همراه باشد، می‌تواند از نشانه‌های بیماری قلبی باشد.
بیماری‌های غدد درون‌ریز
بیماری‌هایی مانند کم‌کاری یا پرکار تیروئید می‌توانند تعادل هورمونی و متابولیسم بدن را برهم زده و به گرفتگی عضلات منجر شوند.
بیماری‌های کبدی
سیروز کبدی و سایر بیماری‌های کبد نیز می‌توانند در بروز گرفتگی عضلات نقش داشته باشند.
دیابت
این بیماری می‌تواند بر اعصاب و عروق تأثیر گذاشته و احتمال اسپاسم را افزایش دهد.
کم‌خونی شدید
کاهش گلبول‌های قرمز و اکسیژن‌رسانی ناکافی به عضلات، به‌ویژه در حین ورزش، می‌تواند باعث گرفتگی دردناک شود.
کمبود ویتامین‌ها
کمبود ویتامین D، ویتامین‌های گروه B (به‌خصوص B1 و B12) می‌تواند در بروز گرفتگی عضلات و درد مفاصل نقش داشته باشد.
عوارض دارویی
برخی داروها می‌توانند به عنوان عارضه جانبی باعث اسپاسم عضلانی شوند.
مواد سمی
به عنوان مثال، نیش عنکبوت بیوه سیاه می‌تواند اسپاسم‌های شدیدی ایجاد کند.
گرفتگی در عضلات پا
انواع مختلف اسپاسم و گرفتگی عضلانی
گرفتگی‌های عضلانی را می‌توان بر اساس علت و ویژگی‌هایشان دسته‌بندی کرد. یک تقسیم‌بندی کلی شامل موارد زیر است:
گرفتگی پارافیزیولوژیک
این نوع، شایع‌ترین حالت است و با بیماری زمینه‌ای مرتبط نیست. اغلب در افراد سالم، مانند ورزشکاران (به دلیل کم‌آبی یا فشار زیاد به عضلات) و زنان باردار (حدود ۳۰٪ در سه‌ماهه آخر) دیده می‌شود.
گرفتگی ایدیوپاتیک
علت دقیقی برای این نوع گرفتگی مشخص نیست. شایع‌ترین مثال آن، گرفتگی عضلات ساق پا در شب است.
گرفتگی علامت‌دار
این نوع گرفتگی نشانه‌ای از یک بیماری زمینه‌ای در سیستم‌های مختلف بدن است.
علائم و نشانه‌های اسپاسم و گرفتگی عضلانی که نباید نادیده گرفت
علائم اصلی اسپاسم یا گرفتگی عضلانی کاملاً مشخص هستند:
انقباض ناگهانی و غیرارادی عضله
عضله به طور ناخواسته سفت و منقبض می‌شود.
درد
درد می‌تواند از خفیف و آزاردهنده تا شدید و ناتوان‌کننده متغیر باشد. گاهی درد شبیه بخیه در پهلو توصیف می‌شود.
سفتی و برجستگی قابل لمس
اغلب می‌توان گره یا توده سفت شده عضله را در ناحیه درگیر لمس یا حتی مشاهده کرد.
محدودیت حرکتی
حرکت دادن اندام یا ناحیه درگیر ممکن است دشوار و دردناک باشد.
پرش‌های زیرپوستی
گاهی ممکن است تکان‌ها یا پرش‌های کوچکی در زیر پوست عضله منقبض شده دیده شود.
مدت زمان
اسپاسم معمولاً از چند ثانیه تا ۱۵ دقیقه طول می‌کشد، اما گاهی ممکن است طولانی‌تر شده یا به‌طور مکرر بازگردد.
گرفتگی در عضلات کمر
تشخیص گرفتگی عضلانی: پزشک چگونه به علت پی می‌برد؟
تشخیص گرفتگی عضلانی معمولاً با معاینه فیزیکی ساده و شرح حال بیمار انجام می‌شود. پزشک سوالاتی در مورد موارد زیر خواهد پرسید:
- ماهیت گرفتگی: چه زمانی رخ می‌دهد، چقدر طول می‌کشد، شدت آن چقدر است؟
- علائم همراه: آیا با بی‌حسی، ضعف عضلانی، درد یا تغییر رنگ پوست همراه است؟
- عوامل تشدیدکننده یا تسکین‌دهنده: چه عواملی باعث شروع یا بدتر شدن آن می‌شوند؟ آیا کشش یا ماساژ به بهبودی کمک می‌کند؟
- سابقه پزشکی: آیا بیماری زمینه‌ای خاصی دارید یا داروی خاصی مصرف می‌کنید؟
- سابقه خانوادگی: آیا موارد مشابهی از اسپاسم عضلانی در خانواده شما وجود دارد؟
در صورتی که پزشک به وجود یک بیماری زمینه‌ای مشکوک شود، ممکن است آزمایش‌های بیشتری مانند آزمایش خون، آزمایش ادرار یا آزمایش‌های تصویربرداری را برای تشخیص دقیق‌تر علت تجویز کند.
راهکارهای درمانی؛ از درمان‌های خانگی تا مداخلات پزشکی
درمان گرفتگی عضلات به علت و شدت آن بستگی دارد. بسیاری از موارد با روش‌های خانگی ساده بهبود می‌یابند، اما گاهی نیاز به مداخلات پزشکی است.
1. درمان‌های خانگی و خودمراقبتی
این اقدامات می‌توانند به تسکین سریع گرفتگی و کاهش درد کمک کنند:
کشش ملایم عضله
به آرامی عضله گرفته را در جهت مخالف انقباض بکشید و برای مدتی نگه دارید. برای مثال، اگر ساق پایتان گرفته، انگشتان پا را به سمت سر بکشید.
ماساژ
ناحیه درگیر را به آرامی ماساژ دهید تا به شل شدن عضله کمک کنید.
گرما درمانی
استفاده از کیسه آب گرم، دوش آب گرم یا پد گرم‌کننده می‌تواند به افزایش جریان خون و شل شدن عضله کمک کند.
سرما درمانی
در برخی موارد، به‌ویژه اگر التهاب وجود داشته باشد، کمپرس یخ می‌تواند به کاهش درد و اسپاسم کمک کند.
هیدراتاسیون
نوشیدن آب کافی، به‌خصوص اگر کم‌آبی علت گرفتگی باشد، ضروری است. از مصرف نوشیدنی‌های کافئین‌دار و الکلی که می‌توانند باعث دهیدراتاسیون شوند، خودداری کنید.
استراحت
از فشار آوردن بیشتر به عضله گرفته خودداری کنید و به آن فرصت دهید تا بهبود یابد.
داروهای مسکن بدون نسخه
داروهایی مانند ایبوپروفن یا استامینوفن می‌توانند به کاهش درد و التهاب کمک کنند.
پمادهای موضعی
برخی پمادها و کرم‌های حاوی مواد تسکین‌دهنده درد یا شل‌کننده عضلات می‌توانند مفید باشند.
گرفتگی عضلات پشت ران
2. درمان‌های پزشکی و تخصصی
اگر گرفتگی‌ها شدید، مکرر یا ناشی از بیماری زمینه‌ای باشند، نیاز به درمان‌های تخصصی‌تری است:
درمان بیماری زمینه‌ای
مهم‌ترین اقدام، شناسایی و درمان علت اصلی اسپاسم است.
داروهای تجویزی
- شل‌کننده‌های عضلانی: داروهایی مانند باکلوفن، سیکلوبنزاپرین، تیزانیدین، متاکاربامول، کاریزوپرودول و کلرزوکسازون می‌توانند برای کاهش اسپاسم‌های شدید تجویز شوند. انتخاب دارو به شدت و نوع گرفتگی بستگی دارد.
- سایر داروها: در برخی موارد، داروهایی مانند نفْتیدروفوریل، دیلتیازم یا مکمل‌های ویتامین B کمپلکس ممکن است تجویز شوند.
تزریقات
- تزریق به نقاط ماشه‌ای: در این روش، داروهای بی‌حسی موضعی یا استروئیدها به نقاط بسیار حساس و گره‌های سفت عضلانی تزریق می‌شوند تا عضله شل شده و درد و اسپاسم برطرف شود.
- آمپول متاکاربامول: برای رفع گرفتگی‌های حاد گردن و کمردرد کاربرد دارد.
فیزیوتراپی
متخصص فیزیوتراپی می‌تواند با ارائه تمرینات کششی و تقویتی مناسب، تکنیک‌های دستی، و روش‌هایی مانند سوزن خشک یا درای نیدلینگ به درمان گرفتگی و پیشگیری از عود آن کمک کند. سوزن خشک روشی است که در آن سوزن‌های بسیار ظریف وارد نقاط ماشه‌ای یا عضلات دردناک می‌شوند تا چرخه درد را شکسته و عضله را شل کنند.
استفاده از فیزیوتراپی برای رفع گرفتگی در عضلات
چگونه از بروز اسپاسم و گرفتگی عضلات جلوگیری کنیم؟
اگرچه پیشگیری کامل از گرفتگی عضلات، به‌خصوص با افزایش سن، دشوار است، اما با رعایت نکات زیر می‌توان احتمال بروز آن را به میزان قابل توجهی کاهش داد:
هیدراتاسیون کافی
روزانه به مقدار کافی آب بنوشید، به‌خصوص قبل، حین و بعد از ورزش. مصرف کافئین و الکل را محدود کنید.
انجام منظم حرکات کششی
عضلات خود را به‌طور منظم، به‌ویژه قبل و بعد از ورزش، تحت کشش قرار دهید تا انعطاف‌پذیری آن‌ها حفظ شود.
گرم کردن قبل از ورزش و سرد کردن پس از آن
همیشه قبل از شروع فعالیت بدنی بدن خود را گرم کرده و پس از اتمام آن نیز با حرکات کششی ملایم بدن را سرد کنید. این امر به‌ویژه برای ورزشکاران مبتدی اهمیت دارد.
افزایش تدریجی شدت ورزش
از افزایش ناگهانی شدت یا مدت زمان ورزش خودداری کنید.
رژیم غذایی متعادل
از مصرف کافی مواد معدنی مانند پتاسیم (موز، سیب‌زمینی شیرین، لوبیا)، منیزیم (آجیل، سبزیجات برگ سبز) و کلسیم (لبنیات) و همچنین ویتامین‌ها (به‌ویژه ویتامین D و گروه B) اطمینان حاصل کنید.
حفظ وزن مناسب
چاقی می‌تواند فشار اضافی بر عضلات وارد کرده و آن‌ها را مستعد گرفتگی کند.
پوشیدن کفش مناسب
کفش‌های نامناسب می‌توانند به پاها و عضلات فشار آورده و احتمال اسپاسم را افزایش دهند.
اجتناب از ورزش در هوای بسیار گرم
گرما می‌تواند خطر کم‌آبی و گرفتگی عضلات را افزایش دهد.
توجه به ارگونومی
از میز و صندلی مناسب در محل کار استفاده کنید و از قرار گرفتن طولانی‌مدت در وضعیت‌های نامناسب خودداری کنید.
بررسی داروها
در صورت مصرف دارو، از پزشک خود در مورد احتمال عارضه گرفتگی عضلانی سوال کنید.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
در بیشتر موارد، گرفتگی عضلات جدی نیست و خودبه‌خود یا با درمان‌های خانگی برطرف می‌شود. اما در شرایط زیر مراجعه به پزشک (اغلب متخصص ارتوپدی، طب فیزیکی و توانبخشی، یا نورولوژی) ضروری است:
- گرفتگی‌ها بسیار شدید و دردناک هستند.
- گرفتگی‌ها به‌طور مکرر اتفاق می‌افتند.
- گرفتگی با روش‌های خانگی و خودمراقبتی بهبود نمی‌یابد یا به درمان پاسخ ضعیفی می‌دهد.
- گرفتگی بیش از ۱۰ تا ۱۵ دقیقه طول می‌کشد.
- گرفتگی با علائم دیگری مانند ضعف شدید عضلانی، بی‌حسی، قرمزی، تورم، یا تغییرات پوستی در ناحیه درگیر همراه است.
- اگر مشکوک به وجود یک بیماری زمینه‌ای هستید.
- گرفتگی بدون علت مشخصی مانند فعالیت بدنی شدید رخ می‌دهد.
گرفتگی عضلات ساق پا
خلاصه نهایی
گرفتگی عضلانی و اسپاسم عضلانی اغلب به عنوان انقباضات غیرارادی و دردناک عضلات شناخته می‌شوند که می‌توانند ناشی از علل مختلفی از جمله فعالیت بیش از حد، کم‌آبی، عدم تعادل الکترولیت‌ها یا بیماری‌های زمینه‌ای باشند. درمان شامل روش‌های خانگی مانند کشش و ماساژ، و در موارد شدیدتر، مداخلات پزشکی و دارویی است، ضمن اینکه با رعایت نکاتی مانند هیدراتاسیون مناسب و انجام حرکات کششی منظم می‌توان از بروز آن‌ها پیشگیری کرد.
سوالات متداول در مورد تفاوت گرفتگی عضله و اسپاسم
آیا تفاوتی بین گرفتگی عضله و اسپاسم عضله وجود دارد؟
در کاربرد عمومی و حتی بسیاری از متون پزشکی، این دو اصطلاح مترادف در نظر گرفته می‌شوند و به انقباض غیرارادی و ناگهانی عضله اشاره دارند. با این حال، «اسپاسم» می‌تواند واژه‌ای کلی‌تر برای هر نوع انقباض غیرارادی باشد، در حالی که «گرفتگی» معمولاً به اسپاسم‌های دردناک و پایدارتر اطلاق می‌شود.
کمبود کدام ویتامین‌ها یا مواد معدنی باعث گرفتگی عضلات می‌شود؟
کمبود ویتامین D، کلسیم، پتاسیم، منیزیم و ویتامین‌های گروه B (به‌ویژه B1 و B12) می‌تواند در بروز گرفتگی عضلات نقش داشته باشد.
آیا استرس می‌تواند باعث گرفتگی عضلات شود؟
بله، استرس و فشارهای عصبی می‌توانند منجر به تنش عضلانی و در نهایت گرفتگی شوند.
بهترین راه برای متوقف کردن سریع یک گرفتگی عضلانی چیست؟
معمولاً کشش ملایم عضله گرفته، ماساژ آرام ناحیه، و در صورت امکان راه رفتن (اگر گرفتگی در پاست) می‌تواند به رفع سریع اسپاسم کمک کند. استفاده از کمپرس گرم یا سرد نیز ممکن است مفید باشد.
آیا گرفتگی عضلات پا در شب (گرفتگی شبانه) جدی است؟
گرفتگی شبانه ساق پا اغلب از نوع ایدیوپاتیک (بدون علت مشخص) است و معمولاً جدی نیست، اما اگر مکرر و آزاردهنده باشد، بهتر است با پزشک مشورت شود.
چه زمانی باید در مورد گرفتگی عضلانی نگران بود و به پزشک مراجعه کرد؟
اگر گرفتگی‌ها بسیار شدید، مکرر، طولانی‌مدت (بیش از ۱۰-۱۵ دقیقه)، همراه با علائم دیگری مانند ضعف یا بی‌حسی باشند، یا با درمان‌های خانگی بهبود نیابند، باید به پزشک مراجعه کرد.
