سرگیجه وضعیتی حمله‌ای خوش‌خیم (BPPV) شایع‌ترین دلیل سرگیجه است، حالتی که در آن فرد احساس چرخش یا تاب خوردن در سر خود دارد. این وضعیت با دوره‌های کوتاه سرگیجه خفیف یا شدید همراه است که اغلب با تغییر وضعیت سر، مانند حرکت سر به بالا یا پایین، دراز کشیدن، چرخیدن در رختخواب یا نشستن، تحریک می‌شود. در این مطلب از فیزیوتراپی راحیل به بررسی BPPV، علل، علائم، تشخیص و به ویژه نقش فیزیوتراپی برای درمان سرگیجه وضعیتی BPPV می‌پردازیم.
سرگیجه وضعیتی حمله‌ای خوش‌خیم (BPPV) چیست؟
سرگیجه وضعیتی حمله‌ای خوش‌خیم، که به اختصار BPPV نامیده می‌شود، یک اختلال شایع گوش داخلی است که منجر به احساس ناگهانی چرخش یا حرکت سر می‌شود. این نوع سرگیجه معمولاً کمتر از یک دقیقه طول می‌کشد و در هر سنی ممکن است رخ دهد، اما در افراد بالای ۵۰ سال و در زنان شایع‌تر است.
سرگیجه وضعیتی BPPV
علائم و نشانه‌های سرگیجه وضعیتی حمله‌ای خوش‌خیم
علائم BPPV معمولاً ناگهانی شروع شده و کمتر از یک دقیقه طول می‌کشند، اما می‌توانند به طور موقت ناپدید شده و دوباره عود کنند. فعالیت‌هایی که این علائم را تحریک می‌کنند، از فردی به فرد دیگر متفاوت است، اما تقریباً همیشه با تغییر وضعیت سر مرتبط هستند. علائم شایع BPPV عبارتند از:
- سرگیجه: احساس چرخش یا حرکت خود فرد یا محیط اطراف.
- حالت تهوع و استفراغ: در موارد شدید، ممکن است منجر به کم آبی بدن شود.
- تاری دید: به دلیل حرکات غیرارادی چشم.
- سبکی سر.
- از دست دادن تعادل یا بی‌ثباتی.
- حرکات غیرطبیعی چشم (نیستاگموس): این حرکات غیرارادی چشم معمولاً با علائم BPPV همراه هستند.
در صورت بروز علائم جدی‌تر مانند سردرد جدید، متفاوت یا شدید، تب، دوبینی یا کاهش بینایی، از دست دادن شنوایی، مشکل در صحبت کردن، ضعف پا یا بازو، از دست دادن هوشیاری، زمین خوردن یا مشکل در راه رفتن، بی‌حسی یا سوزن‌سوزن شدن، باید بلافاصله به پزشک مراجعه شود، زیرا این علائم ممکن است نشان‌دهنده مشکلات جدی‌تری باشند و حتی در برخی موارد می‌توانند با علت ضعف در عضلات پا در افراد میانسال مرتبط شوند.
سرگیجه وضعیتی BPPV
علت سرگیجه وضعیتی
عوامل زیر اصلی‌ترین نقش را در بروز این عارضه بازی می‌کنند.
- آسیب‌های قبلی به سر: ضربه به سر می‌تواند منجر به جابه‌جایی کریستال‌ها شود.
- افزایش سن: BPPV در افراد بالای ۵۰ سال شایع‌تر است.
- پوکی استخوان: این بیماری می‌تواند بر سلامت استخوان‌ها و در نتیجه کریستال‌های گوش داخلی تأثیر بگذارد و همین موضوع باعث شده برخی بپرسند که آیا فیزیوتراپی می‌تواند پوکی استخوان را کنترل کند یا خیر.
- دیابت: دیابت می‌تواند بر سیستم عصبی و عروق خونی تأثیر گذاشته و به طور غیرمستقیم بر سلامت گوش داخلی اثر بگذارد.
- بیماری‌های گوش داخلی: هرگونه اختلال در گوش داخلی می‌تواند فرد را مستعد ابتلا به BPPV کند.
- کمبود کلسیم و ویتامین D: کریستال‌های گوش از کربنات کلسیم ساخته شده‌اند، بنابراین کمبود این مواد می‌تواند تأثیرگذار باشد.
- زمینه ژنتیکی: در برخی موارد، BPPV می‌تواند ارثی باشد.
- عفونت‌های ویروسی و باکتریایی.
برخی عوامل نیز می‌توانند علائم BPPV را تشدید کنند، از جمله:
- آلرژی.
- استرس و اضطراب.
- مصرف مواد غذایی تند و شور.
- مصرف الکل.
- بیماری‌های زمینه‌ای مانند فشار خون، دیابت و کم‌خونی.
- میگرن: میگرن می‌تواند باعث انقباض عروق خونی مجاور سیستم حلزونی گوش شده و بیماران را مستعد سرگیجه دوره‌ای نماید.
تشخیص سرگیجه وضعیتی حمله‌ای خوش‌خیم
تشخیص BPPV معمولاً بر اساس معاینه فیزیکی و بررسی سابقه پزشکی فرد انجام می‌شود. پزشک ممکن است آزمایش‌های خاصی را برای تأیید تشخیص و رد کردن سایر علل سرگیجه انجام دهد.
1. آزمون دیکس-هالپایک (Dix-Hallpike Test)
این یکی از رایج‌ترین و موثرترین روش‌ها برای تشخیص BPPV است. در این تست، پزشک سر بیمار را در موقعیت خاصی نگه می‌دارد و از او می‌خواهد که به سرعت دراز بکشد و پشت خود را روی میز قرار دهد. در طول این آزمایش، پزشک حرکات غیرطبیعی چشم (نیستاگموس) را مشاهده می‌کند و ممکن است از بیمار بپرسد که آیا احساس چرخش دارد یا خیر.
2. تصویربرداری (MRI/CT Scan)
اگر پزشک نتواند با استفاده از معاینات بالینی به تشخیص قطعی برسد، ممکن است از MRI یا CT اسکن سر برای بررسی دقیق‌تر ساختارهای داخلی و رد کردن سایر علل جدی‌تر مانند تومور یا مشکلات عروقی استفاده کند. MRI با استفاده از میدان‌های مغناطیسی قدرتمند و امواج رادیویی، تصاویر دقیقی از ساختارهای داخلی بدن تولید می‌کند.
3. ویدئونیستاگموگرافی (VNG)
این آزمایش برای تشخیص حرکات غیرطبیعی چشم استفاده می‌شود و می‌تواند به درک دقیق‌تری از مشکلات تعادلی و سرگیجه کمک کند. VNG با استفاده از دوربین‌های کوچک، حرکات غیرارادی چشم را در شرایط مختلف بررسی می‌کند. در این فرایند، بیمار باید سر خود را در موقعیت‌های مختلف قرار دهد تا واکنش‌های چشم به تغییرات تعادلی ثبت شود. تحریک گوش داخلی با آب یا هوای گرم و سرد نیز می‌تواند به متخصصان کمک کند تا مشکلات سیستم تعادلی گوش داخلی را تشخیص دهند.
4. ارزیابی شنوایی
در برخی موارد، ارزیابی شنوایی نیز ممکن است انجام شود تا اطمینان حاصل شود که بیماری‌هایی که خطر کم شنوایی را تهدید می‌کنند، وجود ندارند.
درمان سرگیجه وضعیتی حمله‌ای خوش‌خیم و نقش فیزیوتراپی
درمان BPPV به طور عمده بر بازگرداندن کریستال‌های جابه‌جا شده به محل اصلی خود در اوتریکول تمرکز دارد. این امر اغلب از طریق مانورهای توانبخشی دهلیزی که توسط فیزیوتراپیست یا شنوایی‌شناس انجام می‌شود، صورت می‌گیرد. علاوه بر آن، درمان‌های دارویی و در موارد نادر، جراحی نیز ممکن است مد نظر قرار گیرد.
فیزیوتراپی برای درمان سرگیجه وضعیتی BPPV
فیزیوتراپی (توانبخشی دهلیزی)
توانبخشی دهلیزی شامل مجموعه‌ای از حرکات و ورزش‌های تخصصی است که توسط ادیولوژیست یا شنوایی‌شناس انجام می‌گیرد. هدف اصلی این مانورها، جابه‌جا کردن کریستال‌ها از مجاری نیم‌دایره‌ای به اوتریکول است.
شایان ذکر است که انجام این مانورها بدون مشورت متخصص توصیه نمی‌شود، زیرا انجام نادرست آن‌ها می‌تواند سرگیجه را تشدید کند. ادیولوژیست ابتدا با استفاده از مانورها و تست‌های تشخیصی، مجرای درگیر را شناسایی می‌کند و سپس با استفاده از حرکات اصلاحی و مانورهای مخصوص، سعی می‌کند کریستال‌ها را به جای خود بازگرداند.
مانور اِپلی (Epley Maneuver)
این مانور یکی از موثرترین درمان‌ها برای BPPV در نظر گرفته می‌شود و اغلب توسط پزشکان توصیه می‌شود. این مانور شامل کج کردن سر به منظور انتقال تکه کربنات کلسیم به قسمت دیگری از گوش داخلی است. مراحل مانور اِپلی توسط متخصص انجام می‌شود و شامل چندین تغییر وضعیت سر و بدن است که هر یک برای مدت زمان کوتاهی حفظ می‌شود تا کریستال‌ها به آرامی از مجرای نیم‌دایره‌ای خارج شده و به اوتریکول بازگردند.
مانور سِمونت (Semont Maneuver)
این مانور نیز مانند مانور اِپلی، برای جابه‌جایی کریستال‌ها به کار می‌رود و شامل حرکات سریع‌تر و ناگهانی‌تر سر و بدن است.
مانور هد هنگینگ (Head Hanging Maneuver)
این مانور نیز برای جابه‌جایی کریستال‌ها از مجاری نیم‌دایره‌ای خاص استفاده می‌شود.
مانور باربکیو (Barbecue Maneuver)
این مانور بیشتر برای BPPV که مجرای افقی را درگیر می‌کند، استفاده می‌شود. میزان موفقیت این مانورها در بهبود سرگیجه بسیار بالا است.
فیزیوتراپی برای درمان سرگیجه وضعیتی BPPV
درمان دارویی برای سرگیجه وضعیتی
پزشک ممکن است داروهایی را برای تسکین علائم سرگیجه تجویز کند. این داروها معمولاً تا زمانی که کریستال‌ها به جای خود برگردند، مصرف می‌شوند و می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
- آرام‌بخش‌ها یا کمک‌کننده‌های خواب: برای کاهش اضطراب و بهبود خواب.
- آنتی‌کولینرژیک‌ها: داروهایی که با مسدود کردن انتقال‌دهنده عصبی استیل‌کولین عمل می‌کنند.
- آنتی‌هیستامین‌ها: برای کاهش تهوع و سرگیجه.
- داروهای افزایش‌دهنده جریان خون در سیستم تعادلی: مانند بتاهیستین (Betahistine) و سیناریزین (Cinarizine).
- ویتامین D: به دلیل نقش آن در سلامت کریستال‌ها.
مهم است که این داروها تنها با تجویز پزشک مصرف شوند، زیرا هر دارو عوارض جانبی خاص خود را دارد.
درمان خانگی و خود-مدیریتی برای سرگیجه وضعیتی
مراحلی وجود دارد که بیماران می‌توانند برای مدیریت سرگیجه مرتبط با BPPV در خانه انجام دهند و روند بهبودی را تسریع کنند:
- پرهیز از حرکات ناگهانی سر: از چرخاندن سر، خم کردن آن به عقب یا جلو، و غلتیدن ناگهانی در رختخواب خودداری کنید.
- نشستن در هنگام سرگیجه: هر زمان که احساس سرگیجه کردید، بنشینید تا از افتادن و آسیب‌دیدگی جلوگیری شود.
- ایجاد محیط ایمن: اطمینان حاصل کنید که نور کافی در خانه وجود دارد و در صورت لزوم از عصا برای پایداری استفاده کنید.
- شناسایی و اجتناب از محرک‌ها: بیاموزید چه چیزهایی سرگیجه شما را بدتر می‌کند و از آن‌ها اجتناب کنید.
- تنظیم وضعیت خواب: سعی کنید به صورت طاق‌باز بخوابید و زیر سر خود را با بالش بلند کنید (حدود ۴۵ درجه) تا سر در حالت ثابت‌تری قرار گیرد.
- پرهیز از مصرف نمک، فلفل و الکل.
- کاهش استرس و اضطراب.
- بلند شدن آرام از روی زمین یا تختخواب.
- پرهیز از رانندگی.
- استراحت مطلق: در برخی موارد، ۳ روز استراحت مطلق توصیه می‌شود.
جراحی برای درمان سرگیجه وضعیتی
در موارد بسیار نادر که سایر روش‌های درمانی موثر نباشند، جراحی ممکن است توصیه شود. در این روش، با استفاده از تکنیک مسدودسازی بخشی از سیستم تعادلی گوش، سعی می‌شود تا این قسمت از گوش از ارسال اطلاعات تعادلی به مغز جلوگیری کند. میزان موفقیت این روش در حدود ۹۰ تا ۹۲ درصد گزارش شده است.
فیزیوتراپی برای درمان سرگیجه وضعیتی BPPV
خلاصه نهایی
سرگیجه وضعیتی حمله‌ای خوش‌خیم (BPPV) یک اختلال شایع گوش داخلی است که ناشی از جابه‌جایی کریستال‌های کلسیم در مجاری نیم‌دایره‌ای گوش است و منجر به دوره‌های کوتاه سرگیجه با تغییر وضعیت سر می‌شود. تشخیص آن عمدتاً از طریق معاینه بالینی و تست دیکس-هالپایک صورت می‌گیرد و فیزیوتراپی با استفاده از مانورهای دهلیزی مانند مانور اِپلی، مؤثرترین و سریع‌ترین راه برای بازگرداندن کریستال‌ها به جای اصلی خود و کنترل علائم است. گرچه این وضعیت ناراحت‌کننده است و می‌تواند عود کند، اما با درمان‌های موجود و مدیریت صحیح، قابل کنترل بوده و معمولاً با گذشت زمان بهبود می‌یابد.
سوالات متداول در مورد فیزیوتراپی برای درمان سرگیجه وضعیتی BPPV
آیا BPPV خطرناک است؟
BPPV به طور کلی یک وضعیت غیرخطرناک در نظر گرفته می‌شود و به ندرت منجر به عوارض جدی می‌شود. با این حال، سرگیجه می‌تواند باعث اختلال در تعادل فرد شده و خطر افتادن و آسیب‌دیدگی را افزایش دهد، به خصوص در افراد مسن.
طول درمان BPPV چقدر است؟
طول درمان BPPV بستگی به میزان و شدت جابه‌جایی کریستال‌ها دارد. در اکثر موارد، سیستم تعادلی گوش پس از چند روز تا دو هفته خود را ترمیم می‌کند و کریستال‌ها به جای خود باز می‌گردند. اما در هر شخص متفاوت است و می‌تواند از چند روز تا چندین ماه طول بکشد. معمولاً درمان سرگیجه گوش میانی کمتر از دو هفته طول می‌کشد.
آیا طب سنتی در درمان BPPV موثر است؟
درمان‌های زیادی در طب سنتی برای BPPV توصیه شده است، اما تاکنون هیچ داروی موثری برای سرگیجه‌های مزمن در طب سنتی به اثبات نرسیده است. بسیاری از اوقات، چون BPPV خودبه‌خود بهبود می‌یابد، بیمار تصور می‌کند که با داروی تجویزی طب سنتی بهبود پیدا کرده است، در حالی که اینطور نیست.
چه زمانی برای سرگیجه باید به پزشک مراجعه کرد؟
در صورتی که سرگیجه شما بهبود نیافت یا دچار ضعف، اختلال گفتار یا مشکلات بینایی شدید، باید با پزشک خود تماس بگیرید. همچنین در صورت بروز علائم جدی مانند سردرد شدید، تب، از دست دادن شنوایی یا ضعف اندام‌ها، باید بلافاصله به پزشک مراجعه کنید.
آیا BPPV می‌تواند عود کند؟
بله، BPPV می‌تواند حتی پس از درمان موفقیت‌آمیز، بدون هشدار دوباره رخ دهد. هیچ درمانی برای BPPV وجود ندارد که از عود آن به طور کامل جلوگیری کند، اما با مدیریت صحیح و رعایت توصیه‌های پزشک، می‌توان دفعات و شدت حملات را کنترل کرد.
