بارداری و زایمان، تجربه‌ای شگرف و متحول‌کننده در زندگی یک زن است، اما تغییرات جسمی گسترده‌ای را نیز به همراه دارد. فیزیوتراپی بعد از زایمان طبیعی یا سزارین، نقشی حیاتی در بهبودی مادر، بازگشت به عملکرد طبیعی بدن و پیشگیری از مشکلات طولانی‌مدت ایفا می‌کند. این رویکرد درمانی تخصصی به مادران کمک می‌کند تا با چالش‌های جسمی این دوران مقابله کرده و با اطمینان و سلامت به استقبال فصل جدید زندگی خود بروند. در این مطلب از فیزیوتراپی راحیل قصد داریم به بررسی فواید فیزیوتراپی بعد از زایمان و روش‌ها و تکنیک‌های آن بپردازیم.
فیزیوتراپی بعد از زایمان
بدن در دوران بارداری دستخوش تغییرات قابل توجهی می‌شود؛ عضلات، به ویژه در ناحیه شکم و کف لگن، کشیده می‌شوند و رباط‌ها نرم‌تر می‌گردند. فیزیوتراپی بعد از زایمان طبیعی یا سزارین با هدف کاهش این آسیب‌ها و مشکلات انجام می‌شود و می‌توانند از بروز مشکلات در آینده نیز پیشگیری نمایند.
چه زمانی فیزیوتراپی بعد از زایمان طبیعی یا سزارین را شروع کنیم؟
زمان مناسب برای شروع فیزیوتراپی پس از زایمان به نوع زایمان بستگی دارد. به طور کلی توصیه می‌شود:
- در صورت زایمان طبیعی: تنها ۲ روز پس از زایمان می‌توان به فیزیوتراپیست مراجعه کرد.
- در صورت زایمان سزارین: بهتر است حدود ۵ روز صبر نمود.
بسیار مهم است که در صورت کمردرد دوران بارداری و پس از زایمان یا هر درد دیگر حین انجام تمرینات، فوراً آن‌ها را متوقف کرده و با فیزیوتراپیست یا ماما مشورت نمایید. شروع زودهنگام و صحیح مداخلات فیزیوتراپی می‌تواند تفاوت قابل توجهی در روند بهبودی ایجاد کند.
ضرورت و فواید فیزیوتراپی بعد از زایمان
فیزیوتراپی بعد از زایمان طیف وسیعی از نیازهای مادر را پوشش می‌دهد و فواید متعددی را به همراه دارد. در ادامه به مهم‌ترین دلایل ضرورت این نوع درمان اشاره می‌شود:
1. توانبخشی عضلات کف لگن
عضلات کف لگن گروهی از عضلات هستند که در پایین لگن قرار گرفته و وظایف مهمی از جمله حمایت از مثانه و روده، حفظ کنترل ادرار و مدفوع، حمایت از کمر و لگن و حفظ کیفیت عملکرد جنسی را بر عهده دارند. در طول بارداری و به ویژه زایمان طبیعی، این عضلات تحت فشار و کشش قابل توجهی قرار می‌گیرند و می‌توانند علت درد لگن در زنان باشند.
فیزیوتراپیست در معاینات پس از زایمان، وضعیت عضلات کف لگن شما را ارزیابی می‌کند. این ارزیابی لزوماً نباید از طریق معاینه واژینال انجام شود؛ گاهی یک آزمایش غربالگری با سونوگرافی از طریق اندام تحتانی می‌تواند نشان دهد که مادر تا چه اندازه قادر به انقباض و شل کردن این عضلات است.
بازیابی قدرت و تقویت عضلات کف لگن اهمیت زیادی دارد و باید در همان روزهای اول بعد از زایمان بر روی آن کار شود و در چند هفته بعد نیز ادامه پیدا کند. بسیاری از زنان بلافاصله بعد از زایمان طبیعی در احساس انقباض عضلات کف لگن دچار مشکل می‌شوند؛ انجام تمرینات پیش از زایمان می‌تواند به یادآوری این عضلات کمک کند.
فیزیوتراپی بعد از زایمان
2. تقویت عضلات شکم
در دوران بارداری، عضلات شکم، به ویژه عضلات راست شکمی، به طور قابل توجهی کشیده می‌شوند. بلافاصله پس از زایمان، این عضلات هنوز جدا از یکدیگر و کاملاً ضعیف هستند. خط میانی شکم برای اکثر خانم‌ها در هفته‌های ابتدایی پس از زایمان به اندازه کافی قوی نیست. بنابراین، مادران باید تا بهبودی نسبی استراحت کرده و از انجام فعالیت‌هایی که باعث افزایش مکرر فشار به شکم می‌شوند خودداری کنند.
یکی از مشکلات شایع پس از زایمان، افزایش فاصله بین دو ماهیچه راست شکم است که به خودی خود پس از زایمان بهبود پیدا نمی‌کند. تقریباً ۱۰۰٪ زنان در سه ماهه سوم بارداری تا حدودی دچار این مشکل می‌شوند. علت اصلی این مشکل، افزایش غیرطبیعی فشار داخل شکم هنگام زایمان است و لزوماً مربوط به دوران بارداری نیست.
فیزیوتراپیست می‌تواند با آموزش تمرینات صحیح و ارائه توصیه‌هایی در مورد فعالیت‌های روزمره، در بهبود این عارضه کمک کند. مهم است که از انجام فعالیت‌هایی مانند دراز و نشست، بلند کردن بار سنگین و برخی حرکات یوگا و پیلاتس که فشار زیادی به دیواره شکم وارد می‌کنند، تا زمان بهبودی نسبی خودداری شود.
3. ارزیابی اسکلتی – عضلانی و مدیریت درد
تغییرات هورمونی، افزایش وزن و تغییر مرکز ثقل بدن در دوران بارداری می‌تواند فشار زیادی بر مفاصل و عضلات وارد کند. این تغییرات، به علاوه وزن جنین و وضعیت‌های شیردهی، فشار بیشتری را بر روی ستون فقرات وارد کرده و می‌توانند باعث خستگی و ناراحتی شوند.
فیزیوتراپیست از مادر در مورد هرگونه درد یا آسیب‌دیدگی فعلی یا گذشته در مفاصل یا عضلات سوال خواهد کرد. شایع‌ترین شکایات در هفته‌های ابتدایی پس از زایمان عبارتند از:
- درد کمربند لگنی
- کمردرد
- درد مچ دست
تشخیص و مدیریت به موقع این مسائل برای جلوگیری از تبدیل شدن آن‌ها به مشکلات مزمن ضروری است. درمان کمردرد با فیزیوتراپی می‌تواند فشار وارد بر ستون فقرات را کاهش داده، خستگی را کمتر کند و به بازگشت سریع‌تر بدن به وضعیت طبیعی کمک کند. فیزیوتراپیست‌ها در تحلیل وضعیت بدنی و تناسبات اندام‌ها تخصص دارند و می‌توانند تمرین‌هایی را برای بهبود وضعیت بدنی آموزش داده و در مورد مکانیک صحیح بدن توصیه‌هایی ارائه کنند.
4. غربالگری عملکرد مثانه و روده
بسیاری از زنان در طی هفته‌های اولیه پس از بارداری و حتی در اوایل بارداری دچار اختلال در عملکرد مثانه یا روده می‌شوند. این مشکلات می‌تواند شامل بی‌اختیاری ادرار یا مدفوع، تکرر ادرار، فوریت در دفع، یا درد هنگام مقاربت باشد.
فیزیوتراپیست با پرسیدن سوالات هدفمند در مورد عادات دفع، میزان مصرف مایعات و هرگونه علائم مرتبط، به ارزیابی عملکرد مثانه و روده می‌پردازد. درمان بی اختیاری ادرار با فیزیوتراپی می‌تواند به بهبود کنترل مثانه، تقویت عضلات کف لگن و کاهش علائم ناراحت‌کننده کمک کند. پاسخ دقیق به این سوالات بسیار مهم است، زیرا مشخص می‌کند که آیا علائم اولیه اختلال در بیمار وجود دارد یا خیر.
بازگشت ایمن و موثر به برنامه تمرینی و ورزش
بازگشت به ورزش پس از زایمان باید مانند ساختن یک خانه در نظر گرفته شود؛ پایه‌ها باید محکم باشند قبل از اینکه دیوارها و سقف ساخته شوند، در غیر این صورت همیشه مشکلی وجود خواهد داشت. به همین دلیل، زمان شروع ورزش برای هر مادر یک رویکرد کاملاً فردی است و هیچ “دستورالعمل” ثابتی وجود ندارد که بتوان بر اساس آن در تعداد مشخصی از ماه‌ها پس از تولد نوزاد، به سطح مشخصی از فعالیت رسید.
روش‌ها و تکنیک‌های فیزیوتراپی بعد از زایمان
فیزیوتراپیست‌ها از طیف وسیعی از روش‌ها و تکنیک‌ها برای کمک به بهبودی مادران پس از زایمان استفاده می‌کنند:
تمرینات بعد از زایمان
1. تمرین درمانی
این بخش شامل تمرینات خاصی برای تقویت عضلات کف لگن، عضلات شکم و سایر گروه‌های عضلانی ضعیف شده است.
تمرینات کگل
این تمرینات، باید در اسرع وقت پس از زایمان شروع شوند. ممکن است در ابتدا فقط انقباض خفیفی در اطراف مقعد احساس شود. این تمرینات باید به تدریج افزایش یابند، به طوری که مادر تشویق می‌شود تا انقباضات را ۴ الی ۵ بار در روز انجام دهد و به تدریج به ۵۰ انقباض در روز (در ست‌های ۵ تایی) برساند.
تمرینات شکمی
شامل تمریناتی مانند بالا بردن لگن, چسباندن آرنج به زانوی مخالف, کرانچ شکم و سفت کردن شکم است. هدف این تمرینات بازگرداندن قدرت عضلات شکم، جلوگیری از آسیب کمر و بیرون‌زدگی احشاء، و کمک به صاف شدن شکم است.
تمرینات تنفسی
تکنیک‌های تنفس صحیح، به ویژه تنفس دیافراگمی، به مدیریت درد و بهبود اکسیژن‌رسانی کمک می‌کند.
تمرینات پا
برای کمک به گردش خون و پیشگیری از لخته شدن خون این تمرین توصیه می‌گردد.
2. آموزش وضعیت صحیح بدن
شامل نحوه صحیح راه رفتن، نشستن، بلند شدن از تخت و انجام فعالیت‌های روزمره برای پیشگیری از کمردرد و سایر مشکلات اسکلتی-عضلانی.
درمان دستی
شامل تکنیک‌هایی مانند ماساژ، آزادسازی بافت نرم و تحرک مفاصل برای کاهش درد، بهبود دامنه حرکتی و رفع گرفتگی‌های عضلانی است.
آزادسازی مایوفاشیال
این یک تکنیک درمان دستی است که بر روی بافت همبند که عضلات را احاطه کرده و به هم متصل می‌کند، تمرکز دارد. هدف، آزادسازی نقاط ماشه‌ای است که می‌توانند باعث درد منتشر شوند. این روش برای درمان علائم مرتبط با بارداری و پس از زایمان بسیار ایده‌آل است.
الکتروتراپی
استفاده از جریان‌های الکتریکی مختلف برای کاهش درد، التهاب، تقویت عضلات و تسریع بهبودی در تسکین علائم موثر خواهدبود.
تحریک الکتریکی عصب از راه پوست
عملکرد اصلی این روش برای تسکین درد است.
اینترفرانشیال تراپی
می‌تواند در آموزش مجدد عضلات کف لگن و کاهش درد ناحیه تحتانی لگن مفید باشد.
اولتراسوند
گاهی از اولتراسوند زیر آب برای نرم کردن بافت اسکار در ناحیه پرینه استفاده می‌شود.
انرژی الکترومغناطیسی پالسی
می‌تواند برای تسکین درد ناحیه پرینه و تسریع فرآیند بهبودی با قدرت کم استفاده شود.
فیزیوتراپی پس از سزارین
مراجعه به فیزیوتراپیست پس از عمل سزارین نیز به همان اندازه زایمان طبیعی اهمیت دارد. جراحی سزارین یک عمل جراحی بزرگ شکمی است و می‌تواند منجر به درد، ضعف عضلات شکم، اختلال در عملکرد عضلات کف لگن و کمردرد شود.
فیزیوتراپی پس از سزارین
حتی پیش از جراحی سزارین، دانستن تکنیک‌های صحیح به کار انداختن عضلات کف لگن و شکم می‌تواند بسیار مهم باشد تا فرآیند بهبودی پس از زایمان بهتر شده و از بروز دردهای جدید پیشگیری شود. فیزیوتراپی پس از سزارین بر موارد زیر تمرکز دارد:
- مراقبت از زخم جراحی و آموزش نحوه حرکت ایمن برای جلوگیری از فشار بر زخم.
- تمرینات تنفسی برای جلوگیری از مشکلات ریوی پس از جراحی.
- فعال‌سازی تدریجی عضلات شکم و کف لگن.
- بهبود تحرک و بازگشت به فعالیت‌های روزمره.
- مدیریت درد.
مشکلات شایع پس از زایمان که فیزیوتراپی به آن‌ها کمک می‌کند
علاوه بر موارد ذکر شده، فیزیوتراپی می‌تواند در مدیریت مشکلات زیر نیز موثر باشد:
- ضعف در عضلات زیرین شکم: پس از هر دو نوع زایمان این درد وجود دارد.
- خشکی و درد در عضلات بالاتنه:به دلیل سپری کردن مدت زمانی طولانی در وضعیت نشسته برای شیر دادن به کودک خشکی بالاتنه پدید می‌آید.
- تأثیر هورمون ریلاکسین: در هفته‌های پس از زایمان و در دوران شیردهی همچنان در بدن وجود دارد و باعث شل شدن لیگامان‌ها می‌شود، که مفاصل را در برابر پیچ‌خوردگی و رگ به رگ شدن کمر آسیب‌پذیرتر می‌کند.
- آسیب‌های ناشی از بلند کردن اجسام یا خم شدن به صورت غیراصولی.
انتخاب یک مرکز فیزیوتراپی تخصصی و فیزیوتراپیست باتجربه در زمینه سلامت زنان برای دریافت بهترین نتایج و جلوگیری از آسیب‌های احتمالی بسیار حائز اهمیت است.
جمع‌بندی
فیزیوتراپی بعد از زایمان طبیعی یا سزارین یک سرمایه‌گذاری مهم برای سلامت حال و آینده مادر است. این رویکرد تخصصی به زنان کمک می‌کند تا بر چالش‌های جسمی پس از زایمان غلبه کرده، عملکرد طبیعی بدن خود را بازیابند و با قدرت و اعتماد به نفس از مادر شدن لذت ببرند. مشاوره با فیزیوتراپیست متخصص سلامت زنان می‌تواند نقش کلیدی در بهبودی سریع‌تر و پیشگیری از مشکلات طولانی‌مدت داشته باشد.
سوالات متداول در مورد فیزیوتراپی بعد از زایمان طبیعی یا سزارین
دلایل اصلی ضرورت انجام فیزیوتراپی بعد از زایمان چیست؟
ارزیابی و توانبخشی عضلات کف لگن، تقویت عضلات شکم و مدیریت دیاستازیس رکتی، برنامه‌ریزی برای بازگشت ایمن به فعالیت‌های ورزشی، غربالگری عملکرد مثانه و روده، و ارزیابی و مدیریت دردهای اسکلتی-عضلانی از دلایل ضروری بودن فیزیوتراپی پس از زایمان هستند.
چه مدت پس از زایمان باید به فیزیوتراپیست مراجعه نمود؟
در صورت زایمان طبیعی، معمولاً پس از ۲ روز می‌توان مراجعه کرد. اگر زایمان به شکل سزارین بوده است، بهتر است حدود ۵ روز صبر نمود.
چه مدت پس از زایمان می‌توان فعالیت‌های سنگین و ورزش را از سر گرفت؟
هیچ “دستورالعمل” ثابتی برای همه افراد وجود ندارد و بازگشت به فعالیت‌های سنگین یک فرآیند کاملاً فردی است. با مراجعه به فیزیوتراپیست و انجام توانبخشی مناسب، می‌توان این مدت زمان را با ایمنی کاهش داد.
فیزیوتراپی بعد از بارداری با چه هدفی انجام می‌شود؟
هدف اصلی فیزیوتراپی پس از بارداری، کاهش آسیب‌ها و مشکلات ناشی از دوران بارداری و زایمان، و کمک به بدن برای بازگشت به عملکرد بهینه است.
آزادسازی مایوفاشیال چیست و چگونه به بهبودی پس از زایمان کمک می‌کند؟
آزادسازی مایوفاشیال یک روش درمان دستی است که بر روی بافت‌های همبند عضلانی (فاشیا) و نقاط ماشه‌ای دردناک تمرکز دارد. این تکنیک برای درمان علائم و دردهای مرتبط با بارداری و پس از زایمان بسیار موثر است.
آیا تمرینات کگل پس از زایمان طبیعی و سزارین هر دو مهم هستند؟
بله، تقویت عضلات کف لگن از طریق تمرینات کگل پس از هر دو نوع زایمان برای بازیابی قدرت، پیشگیری از بی‌اختیاری ادرار و بهبود عملکرد کلی لگن ضروری است.
